Otokrat İlerlemecilik: Pozitivizm

 

POZİTİVİZMİN TEMELLERİ

Aydınlanmadan beri tüm Avupa’da din, a prioricilik ve tüm muhafazakar siyaset biçimleri çökerken ve bunların yerine bilim, rasyonelite ve pozitif bilgi gelirken neredeyse tarihte her zaman olduğu gibi tüm bu gelişimlerin sosyal düşünceye yansıması geç olmuştu. Pozitivizm yükselmeden önce ortada pozitif bilgiyi ve bilimi bu kadar kutsayan başka bir görüş yoktu. Siyaset, bir retorik kavgası olarak parlementolarda yapılmakta ve din hala siyasete ve hukuka etki eder haldeydi. Kişisel olarak beni en çok etkileyen örnek Fransız devriminde sol tarafta oturan, dolayısı ile ilerlemeci olan ve sıkı bir liberal, Bastiat’ın hukuku ‘‘Tanrı’nın verdiği hakların korunması’’ olarak yorumlaması ve neredeyse sosyalizme olan tüm itirazlarını bu ilke üzerine inşa etmesiydi. Görünüyordu ki birçok alanda gerilediği zannedilen metafiziksel düşünce dimdik ayaktaydı. Comte ve Pozitivizm işte tam olarak bu durumu değiştirmeye çalışacaktı.

Fransa’da ortaya çıkan, Fransızca ''pozitivisme'' olan bu fikir, anlam olarak ‘Olguculuk’ a denk düşer. Kabaca deneyle açıklanabilen, gözlemlenebilen ve kanıtlanmış olana değer veren ve tüm bir mistik ve metafizik alana şüphe ile bakan bir duruştur. Felsefenin bilme değerini reddeder ve onu 'spekülatif' bulur, bilginin biricik kaynağının amiprik bilgiler, doğa bilimleri olduğunu savunur. Kısaca onlar için ‘Bir şey varsa ölçülebilir, ölçülebilir ise model olabilir.’ Mottosuna dayanırlar. Onlar için din ve metafizik düşünce tamamen anlamsızdı ve insanlık için ayak bağıydı. Deney ve gözlemle, ampirik verilerle bağdaşmayan bu düşünceler basit spekülasyonlardı ve kesinlikle bize doğa, insan ve evren hakkında doğru bilgileri vermekte başarısızdılar. Dış dünya ile olan etkileşimlerimiz elde ettiğimiz ‘olgular’ ile sınırlı ise biz ancak ve ancak bu olguların oluşlarını ve o olguların diğer olgular ile etkileşimlerini, benzerliklerini inceleyebilirdik. O halde bizler bilginin en kesin kaynağı olan deney ile kanıtlanmış ampirik verilerle elde edilmiş olguların etkileşimlerine, kısaca doğa yasalarına odaklanmalıydık. Bu yasalar değişmezdi ki bu olguların değişmez ilişkileri ve düzeni pozitivistler tarafından ‘fenomenlerin yasaları’ olarak adlandırılırdı. Bu fikirlerden yola çıkılarak ise evrenin ve doğanın, bunun yanında sosyal fenomenlerin ve bu fenomenlerin kaynağı olan insanların da ilerlemesi modellenebilir ve tasarlanabilirdi.Olguların arasındaki düzenliliklerin ve ardışıklıkların keşfi onların modellenmesine ve bu da toplumsal ilerlemenin yolu hakkında bazı tahminlerde bulunmamıza yol açıyordu. Bu modellemenin yöntemi açıkça belirtilmese de ampirik sınamalar ve doğrumalardı. Kısaca, doğa bilimlerinin yöntemi benimsenmişti

Her şeyin bir ‘ordre’, bir ‘düzen’ ilişkisi içinde ilerlediği dünyada insanlık bundan ayrı değildi. Onun da ilerleyişinin, fenomenlerinin bir yasası vardı ve bu yasalar doğru bir halde anlaşılırsa onun ilerlemesi en verimli halde tasarlanabilirdi. Bilimin de görevi buydu. Toplumun bilimi olan sosyoloji de tıpkı doğabilimcilerin yaptığı gibi sosyal fenomenlerin yasalarını bulmalı, ilişkilerini incelemeli ve buradan hareketle insanın ilerleyişinin yönünü çizmeli, sonra ise bu ilerleyişin en verimli olacağı halde toplumsal düzenin yeniden tasarlanmasında yardımcı olmalıydı.

Pozitivizmin ortaya çıktığı dönemde İngiltere’de nispeten onunla daha uyumlu olan İngiliz Amprizmi bulunurken yanı başındaki Almanya’da ise Spekülatif felsefe gibi taban tabana zıt olan fikirler popülerdi. Ancak pozitivizm giderek hem Fransa’da hem de birçok Avrupa ülkesinde, daha sonra ise Ahmet Rıza Bey gibiler sayesinde  tüm Avrupa’da, balkanlarda ve Küçük Asya'da egemen bir düşünce haline geldi ve adeta ufuktaki ‘bilim çağı’nı elimize daha hızlı almamızı sağladı. Sadece amprik verilerin, bilimin dikkate alındığı bir ortam elbette ki sanayiciler ve doğa bilimcileri için biçilmez kaftandı.

 İnsan zihni eğer kendi içerisinde bilgiyi elde edecek ve deneysel veriler olmadan gerçekleri kavrayacak bir yapıda değilse, zihnin tabiattan başka bir bilgi kaynağı yoksa ve tüm bilgiler amprik yöntemle elimize geçiyorsa, yani gözlem ve deney bilginin tek kaynağı ise; gözlemin dışındaki metafizik neden önemsenmeli idi ki? Tamamen anlamsız olmalıydı.

Pozitivistler için bilimin anlamı, nesnel gerçekliğin, somut olguların deney ve gözlem yoluyla zihin tarafından kavranmasıdır. Bir nesnel gerçeklik vardır ve bunlar ancak deney yoluyla anlaşılabilir, bize bilgiyi veren yegane öğe budur. O halde, ancak ve ancak deney ve gözlem alanı bilim tarafından konuşulabilir ve eğer bilgiyi edinmenin yegane yolu deney ve gözlem ile sınanma ise, bu alana girmeyen tüm metafizik, olgusal dünya dışında yani test edilemeyen önermeler hem bilim dışı, hem anlamsızdır.

Pozitivistler Aydınlanmacılardan devraldıkları deney ve gözlem bayrağının yılmaz savunucuları olmuşlardır. Aydınlanma ile beraber dinin etkisi giderek zayıflarken ve her alanda insan öne çıkıyorken toplumsal hayatta da artık önemli olan şey ‘Tanrı’nın rızası’ değil, ‘insanın mutluluğu’ olagelmiş, neredeyse her alandaki tüm tartışmalar sekülerleşmişti. Artık insanlar incil yorumlarını değil, pozitif bilgilerden, deney ve gözlemden yola çıkarak oluşturdukları argümanları çarpıştırıyordu. Pozitivizm ise bu süreci hızlandırmış ve metafizik hakkında kuşkulanmaya başlayan insanoğlundan tüm metafiziği silmesini talep etmişti.

SOSYAL ALANDA POZİTİVİZM

Aydınlanma ile olan etkileşimlerine rağmen Pozitivizmin insanlık adına çizdiği yol tamamen farklıydı. Aydınlanma bireyi kutsamış, pozitivizm bireyi yok saymış ve toplumu sanki tek bir insanmışçasına organizma olarak incelemişti. Aydınlanma liberalizmi kutsamış ise Pozitivizm ise tam tersine otokratlığı ve düzenciliği kutsamıştı. Aydınlanma spontane düzene, barışçıl ve sivil topluma dayanan bir sosyal modele güvenirken Pozitivizm tam tersine uzmanların toplumu piyonlar gibi kullanarak doğru yola iletmesini istemişti. Aydınlanmacılar için Fransız devrimi insanların kendi kaderlerini ellerine aldıkları, özgürlüğün eşitliğin ve adaletin hareketi iken Pozitivizm için Fransız devrimi birkaç çapulcunun oyunundan başka hiçbir şey değildi. Onlar ‘düzen içinde ilerlemeye’ inanıyordu, gerisi birkatım haydutun kavgası olmalıydı.

Pozitivizm için ilerleme ancak bir düzen içinde olabilir ve bu düzen ancak ve ancak alanında uzman olanların otokratik bir yönetimi sayesinde sağlanabilirdi ve bunun yanında bu düzen için toplum da homojenleştirilmeli, tektipleştirilmedi idi. Eğer ortada çok farklı birey tipleri olursa şüphesiz ki ‘ordre’, yani nizam bozulacak ve ilerleme sağlamayacaktı. Bu tektipçi görüşleri onların bireyi yadsıyıp toplumu bir ‘uyumlu organizma’ olarak ele almalarında da etkili olmuştu. Pozitivizm burada bir çıkmaza giriyordu, ne bireyci ve liberal bir dünya görüşüne sahip Aydınlanmacılar ile ne de metafizikçi ve dindar eski düzen savunucuları ile uzlaşabiliyorlardı.

Tarihselcilikleri, toplumun ilerleyişi hakkında çıkarımlarda bulunmaları ve bunların yanında da ilerlenmesi gereken yönü hızlandırmak adına otokratlara bel bağlayan başka bir görüş olan Marksistlerle dahi uzlaşamıyorlardı. Comte’un dünya tasavvuru kesin olarak anti-diyalektik bir biçimde şekil almıştı. Çünkü toplum da doğa gibi değişmez bir düzene ve ilişkiler bütününe sahipti, nasıl ki zaman ile yerçekimi yasası değişmeyecekse toplumun yasaları da değişemezdi. Marksistler ise hem toplumun değişmez olan bu düzenini değiştirmeye çalışırken bir de yanına terör ortamı yaratıp ilerlemenin şartı olan ‘ordre’ı tepetaklak ediyorlardı.

“Batıyı anarşik bir demokrasiyle kokuşmuş bir aristokrasiden kurtarmaya geliyoruz. Biz sosyokratlar aristokrat olmadığımız gibi demokrat da değiliz. Olguculuk, bunların müessif çatışmaları yerine aralarında zorunlu bir bağımlılık ilişkisi kuracaktır. Siyasamız, bu iki eksik ve tutarsız yanın üstünde bulunmaktadır. Felsefesel ve toplumsal mezhebimin sürüp geldiği otuz yıldan beri çeşitli rejimlerimizde muhalefet denilen şeye karşı daima derin bir nefret ve her türlü yapıcılara [pozitivistler] karşı gizli bir yakınlık duymuşumdur. Tutucularımızın gerilikleri bana basit devrimcilerimizden çok daha yakındır.’’

Sosyokratların iddası önceden belirttiğim üzere toplumun yasalarını keşfetmek ve ilişkilerini incelemek, ilerleme yönünü tahmin etmek ve bu ilerlemenin önündeki tüm engelleri kaldıracak şekilde, zaten değişmez olan bu yöne gidiş süresini kısaltmak adına toplumu bir saatin dişlileri gibi yeniden tasarlamak, bozuk olan dişlileri atmaktı. 

 Üstelik Pozitivizm stabiliteyi korumakla kalmıyor, çağlara göre yeni stabilite kaynakları yaratma girişiminde de bulunuyordu. Pozitivist evreye giren bir toplum basitçe anlaşılacağı üzere metafizik temelli dinleri anlamsız bulacaktı. Bu ise pozitivistler için çok büyük bir sorundu çünkü eğer insan belli birtakım otoriteler içinde bulunmazsa -ki bu otoriteler son derece kuralcı ve sert olmalıdır- ''her kötülüğü yapabilirdi.'' O halde insanlara din-sonrası yeni birtakım dayanışma öğeleri gerekmekle

Kemalizm bunun bir örneğiydi.

beraber bunlar olabildiğince az şiddete meyilli, olabildiğince çok dünyevi ve olabildiğince çok dayanışma ve kaynaşmayı kutsamalıydı. Her daim kötü olan insan doğası ise böylelikle törpülenmeli, bireyci güdüleri bastırılmalıydı. Bu tür bir kaynaşma için en yakın ideal bir 'ulus' ideali olabilirdi. Zira x sınırları içerisinde insanların birbirlerini kardeş ve yoldaş saymaları, olabildiğince fazla çalışmaları ve kuralları benimsemeleri, daha fazla empati kurabilmeleri ile sonuçlanacaktı ki istenilen stabilite böylelikle sağlanacaktı. Üstelik ulus ideali deney ve gözlem ilkelerine de aykırı olmayıp sanayi toplumlarının gelişiminin önünü tıkamıyordu (Comte için metafizik ilkelere dayanan düşünceler bu tür toplumların gelişimiyle uyumlu olamaz, önünü tıkardı)

Bahsedilen ilerleyiş sürecini ve bu ilerleyişin nasıl olacağını ise Comte şöyle tasarlamıştı: Üç Hal Kanunu

Comte için toplumların aşamalarını belirten yegane şey, insanların düşünüş biçimleriydi. Toplumları birer organizma olarak ele alan Comte için ise bu toplumlar belirtilen düşünceleri homojen bir biçimde paylaşmalı ve içinde bulundurmalı, bu inançlar toplumun ortak paydası olmalıydı. Tüm toplumsal örgütlenmeler ve yapılar ise elbette bu düşüncelerden bağımsız olamazdı ve bu düşüncelerin yansımaları olmalıydı. Antik Yunan demokrasisi elbette ki genel olarak inanılan demokrasinin bir tezahürü ve yaratımıydı. Comte için bu aşamalardaki geçişler insan aklındaki düşüncelerin değişmesinin bir ürünüydü ve bundan ayrı olarak sırf ve büyük çoğunlukla iktisadi, coğrafi sebeplerle açıklanamazdı. Ayrımlarına verdiği adlarda da buna değindiğini daha iyi anlayacağız. Şimdi üç hale bakalım

1.     Teolojik evre

2.     Metafizik evre

3.     Pozitivist evre

 

1-     TEOLOJİK EVRE

İnsan bu dönemde var olan ve yaşanan tüm olayların ve fenomenlerin, olguların doğaüstü güçler ve Tanrılar tarafından yapıldığına inanılır. Doğaya ilişkin olgular değişmez ardışık yasaların değil, hayat ve akıl sahibi iradelerin ürünüdür. Her olayın ve yaşanan tüm iyiliklerin ve kötülüklerin sebebi Tanrı’dır. Şimşek çakıyorsa Tanrı kızgındır, bu sene ürünler bereketliyse tanrı ödüllendirmiştir. Kısaca var olan her şeyin açıklaması Tanrı’da aranır. İnsanlar olguların ilişkileri veyahut varoluşlarını akıllarına dayanarak veyahut deney ve gözlemle açıklamak yerine ilahi buyruklarla, kutsal kitaplarla açıklarlar. Felsefe Tanrı’nın ne dediğini anlamaya, iktisat kutsal kitaplarda nelerin emredildiğine ve siyaset ise Tanrı’nın neler buyurduğu ve yönetimde kimi uygun gördüğüne dayalıdır. İrrasyonelite, hayal gücü ve duygular güçlü haldedir.  Kuralların hepsi dine dayalıdır.

Bu dönem ise kendi içinde tekrar üçe bölünür: fetişizm, Çoktanrıcılık ve Tektanrıcılık

Fetişizmde insan aklına dair hiçbir emare yoktur, evreni ve insanı anlamak için takılan gözlükler tamamen büyüsel ve duygusaldır. Katıksız bir mistiklik vardır. Çoktanrıcılıkta ise insan aklına dair emsaller bulunabilirken hala daha duygu yoğunluklu bir anlayış bulunur, ancak nedensellikler daha net halde kurulur. Örneğin artık denizler kudurduğu zaman bu olgunun Tanrılar ile ilişkisinin olduğu net halde anlaşılır. Tektanrıcılık ise daha ileri bir noktadır. Çoktanrıcılık insan şekilciğine karşılık Tektanrıcılık akıl yürütmelerin etkisinin artması ile ‘Tanrılar çok daha güçlü ve büyüklerse insanlarla benzeşmeyeceği’ fikri güçlenmiş ve Tanrılar ‘en yüce, mutlak güce sahip ve insana benzemeyen’ bir hale büründürülmüştür.

İnsan, bu dönemde çocukluk halindedir, anlayamadığı her şeyi doğaüstüne atfetmiş, soyutlamalar ve değişmez fizik yasalarına başvurmak yerine nesnelere kutsal güçler atfederek bunu yapmış ve metafiziğin aksine bunu akıl yolu ile değil, sezgi ve duygularına dayandırmıştır.

METAFİZİK EVRE

 Comte için tüm evreler birbiri ile bağlantılır demiştik, burada ise çoktanrıcı dönemde rolü artan aklın rolü daha da artarak artık evren kişiselleştirilen, insan formunda olan, hayat ve akıl sahibi Tanrılardan ziyade ‘doğa’ gibi soyut kavramlar ile açıklanır. Örnek verecek olursak artık ağaçlara orman perileri hükmetmez, somut bedenlerin içinde var olup bir anlamda onlara can veren ancak onlardan farklı olan bir güç, bir kuvvet onlara hükmetmeye başlar. Bu Aristo için ‘bitkisel ruh’ olmuştur. Artık nesneler yaptıkları her şeyi, özlerinde olan veyahut içsel bir erdem dolayısıyla yapmaya başlar. Aslında bu kurgular Tanrı açıklamalarından farklı olsa dahi tekrardan doğanın sanki bir bilinçli varlıkcaymışcasına algılandığını fark ederiz. Mesela Aristo için doğa ‘en iyiyiye eğilimli’dir. Bir cisim düşüyorsa o cisim, ‘doğal yerine’ ulaşmak istiyordur.

İnsan artık Tanrıya başvurmak adına zihnine başvurarak birtakım benzetmelerle ve nesnelere bazı erdemler ve eğilimler atfederek doğayı açıklamaya çalışır. Burada insan zihninin saltlığı, a priori bilgilere olan güven de giderek artar. Bu soyut güçler elbette bazı deneysel temellere ve gözlemlere dayanmasına rağmen son noktayı amprik verilerin yorumlanması değil, insan aklının soyutlamaları koyar. Bu dönem teolojik dönemden daha sistematik olmakla beraber politik alanda doğal haklar gibi kavramlar ortaya çıkmaya başlar ve liberaller değerlerin doğumu gerçekleşir. Açıklamalar hem sosyal hem de doğa konularında spekülasyonlara sırtını yaslar. Bu döneme insanlığın gençlik dönemi diyebiliriz.

POZİTİVİST EVRE

Bu dönemde ise dünyayı açıklama gücü tamamen deney ve gözleme geçer. Hume’un nedensellik eleştirilerinin etkisi ile kesin ve doğru mutlak nedenleri aramaktan veyahut emin olunarak yapılan metafizik soyutlamalardan ziyade olguların birbirleri ile olan ilişkileri, birbirlerini takip etmeleri, kısaca olguların yani fenomenlerin değişmez ilişkileri incelenir. Artık açıklamalar salt zihin ile veyahut salt akıl ile oluşturulan spekülasyonlardan ziyade bilime ve amprik verilere dayanır. Artık sosyal hayattaki düşünme şeklinde baskınlık da soyutlamalara ve spekülasyonlara daha yatkın olan, aprioriciliğe sırtını daha fazla yaslayan felsefeden ziyade amprik veriyi maksimize etmeye çalışan bilime geçer.

Çoktanrıcılık tektanrıcılığa ve tektanrıcılık metafizik döneme, metafizik dönem ise her seferinde daha da sistematikleşen ve açıklamaları çok kaynaktan tek bir kaynağa dayandırma eğilimi göz önüne alınırsa pozitivist evreye yol açmıştır. İnsanlar artık fenomenlerin içsel anlamlarını veyahut kaynaklarını aramaktan ziyade tüm bu fenomenlerin nasıl bir ilişkide olduğunu keşfetmeye çalışmıştır. Bunlar da elbette ki yasalarla açıklanır ve elbette ki bu yasalar metafizik spekülasyonlar ve teolojik kutsal kitap yorumlarından ziyade bilime dayanmalıdır.

İşte tüm toplumlar bu evreleri geçirmek zorundadır ve hepsi de sonunda kaçınılmaz olarak deney ve gözlemin, bilimin hakimiyetine yani pozitivist evreye varacaklardır.

SEKÜLER BİR DİN: İNSANLIK DİNİ

Pozitivizmin bilimi kutsaması, ortaya koyduğu düzen içinde ilerleme hakkındaki tüm modelleri ve kaynağı deney ve gözlem alanından almasını sağlar. Yapılan tüm tahminlerde ise bilimin bize verdiği çıktılar ve veriler dikkate alınmalıdır.

Fransa'da bir İnsanlık Dini kilisesi.

 Bunun yanında Comte'un kurucuları arasında yer aldığı İnsanlık dini fikri de onun düşün dünyası hakkında ışık tutmaktadır. Bu din için önclikle söz konusu toplumun pozitif evreye gelmesi ve bu evreden önce ortaya çıkan teolojik ya da metafizik anlam verme stillerinden vazgeçmiş, deney ve gözlemi benimsemiş olması gerekliydi. Bu sayede önceki anlamlar yıkılmış olacaktı ve bu Comte için ilerleme adına gerekli bir durumdu, ancak ulus ideali kısmında belirttiğim gibi Comte açıkça insan doğasının bir üst otoriteye mutlak sürette ihtiyaç duyacağı fikrindeydi ve bireyin doğasındaki bencillikten büyük endişe duyuyordu. Bu yüzden dinlerden doğan boşluğun eğer ilerlemenin devamı isteniyorsa yeni bir din tarafından kapatılması gerekiyordu ki bu din, İnsanlık Dini idi. Bu din bilimle tamamen ittifak içindeydi ve insana verdiği görev, toplumun mutluluğu adına çalışmak, başkalarını gözetmek, entelektüel anlamda kendini geliştirmekti. Her insanın manevi bir külte ihtiyaç duyacağını düşünen Comte ise bu dinin kültünü 'İnsanlık' yapmıştı. Bu insanlık sözcüğü ise metafizik bir biçimde anlaşılmamalıydı, Comte için 'İnsanlık' bu dünyada yaşayan bütün insanlardı ve bu kült sayesinde bizler insan kardeşlerimizle dayanışma içinde ve bilim rehberliğinde ilerlemek, refaha ve toplumun mutluluğuna ulaşmak adına beraber yürümek görevini üstlenmiş oluyorduk.

Alperen Özali, 4.02.2023

Kaynakça

Kalelioğlu, U. B. (2019). AUGUSTE COMTE’UN İNSANLIK DİNİ KURGULAMASINDA ÜÇ HAL KANUNUNUN ROLÜ VE POZİTİF DİNİN NİTELİKLERİ . Stratejik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi , 3 (3) , 535-544

Varel, A.(2017). Pozitivizm ve siyaset: yöntembilimsel bir eleştiri. Amme İdaresi Dergisi, 50(3), 1-25.

Söğütlü, İ. (2008). İki Farklı Epistemoloji İki Farklı Siyaset: Rasyonalist ve Ampirist Siyasetin Felsefi Kökenleri . Liberal Düşünce Dergisi , (52) , 197-214

 Wernick, A., 2000, Auguste Comte and the Religion of Humanity: The Post-Theistic Program of French Social Theory, Cambridge: Cambridge University Press.

Mill, J.S, Auguste Comte ve Pozitivizm,(Çev, Enfal Erkan),  Fol Kitap,2021